Select Page

Scheissland

by | 24. 05. 2018 | Íslenska

Klisjur og draumsýnir um Ísland
MBL. Sunnudaginn 18. desember, 2005 – Aðsent efni


“Með verki sínu vill Ósk draga fram þann tvískinnungshátt sem er að finna bæði í þýskri og íslenskri afstöðu til náttúrunnar.”

Sigríður Þorgeirsdóttir fjallar um sýningu íslenskra listamanna í Köln: “…list stendur ekki undir nafni ef hún hættir að ögra.”

NÝLEGA yfirstaðin kynning á íslenskri list í Köln gefur tilefni til hugleiðinga um vissa hugarfarslega þætti menningartengsla Þýskalands og Íslands. Samband þessara tveggja landa hefur löngum verið sérstakt. Fyrir utan Norðurlandabúa eru Þjóðverjar þeir nágrannar okkar í Evrópu sem mestan áhuga og þekkingu hafa á Íslandi.
Þrátt fyrir hugmyndafræðilega misnotkun nasista á norrænum goðsagnaarfi hefur Ísland haldið áfram að heilla marga Þjóðverja. En hugmyndin um Ísland hefur breyst. Áherslan hefur færst frá sagnaarfinum yfir á náttúru Íslands. Þetta gerist á sama tíma og Þjóðverjar hafa að miklu leyti glatað náttúru síns eigin lands. Óvíða er jafn mikil umræða um umhverfismál og náttúruvernd eins og í Þýskalandi. Í huga margra Þjóðverja er Ísland eitt örfárra landa sem hafa sloppið við afleiðingar efnaiðnaðar og rask á vistkerfi sem þýsk náttúra líður fyrir.
Ef litið er til þýskrar fjölmiðlaumfjöllunar um Ísland eru íslensk þjóðareinkenni iðulega sett í samhengi við villta og ósnortna náttúru landsins. Í móðurlandi rök- og tæknivæðingar nútímans þar sem “dulmagnið” er horfið, eins og þýski félagsfræðingurinn Max Weber komst að orði fyrir tæpri öld, þykir eyjan í Norðurhafi, þar sem fólk trúir á álfa og tröll, afskaplega forvitnileg. Þarna lifir þjóðtrú sem Þjóðverjar þekkja varla lengur af eigin raun. Íslendingar birtast þýskum blaðamönnum, ef dæma má ýmsar blaðagreinar og sjónvarpsþætti um Ísland, sem hálfgerðir álfar. Svo virðist sem margir þýskir blaðamenn leiti eftir náttúrubarninu í íslenskum viðmælendum sínum, og grafi hér upp allt sem er skrýtið og sérviskulegt. Íslendingar gangast iðulega upp í þessu hlutverki og halda sjálfir á lofti ímyndinni um einskonar nútímalega náttúruálfa. Ástæðan fyrir því hve margir Þjóðverjar einblína á þessa þætti í ímynd Íslands hlýtur að vera sú að landið er þeim griðastaður fyrir hreina náttúru, þjóðtrú og skemmtilega óstýriláta manngerð sem þrífst vart lengur í þeirra eigin þéttbýla, iðnvædda, staðlaða, niðurnjörvaða og náttúrunídda landi.
Einn íslensku listamannanna sem sýndi verk sín á listkynningunni í Köln, Ósk Vilhjálmsdóttir, stóð þar fyrir gerningi sem var eins og ör sem miðaði í hjarta hinnar rómantíseruðu myndar af Íslandi. Ósk málaði eftirfarandi texta á þýsku eldrauðum stöfum á vegg í sýningarrýminu:
“Í Skítlandi er allt að fara í skít. Skítþjóðverjarnir elska Skítland. Þeir halda að Skítlendingarnir lifi í sátt við náttúruna. Skítþjóðverjarnir sjá skítálf eða skíttröll í hverjum einasta Skítlendingi.
Á hálendi Skítlands mun verða til risastórt skítlón svo að amerískt skítfyrirtæki geti keypt ódýra skítorku til þess að reka stóra skítálbræðslu. Þetta risavaxna skítverkefni mun eyðileggja hálendi Skítlands. Skítlendingarnir halda að þeir muni græða fullt af skítpeningum.
Nú hafa skítþýskir listasafnstjórar sett upp sýningu á skítlist frá Skítlandi.”
Augljóslega passar þessi mynd af Skítlandinu ekki við ímyndina af hinu hreina Íslandi. Með verki sínu vill Ósk draga fram þann tvískinnungshátt sem er að finna bæði í þýskri og íslenskri afstöðu til náttúrunnar. Ísland er markaðssett sem land hinnar hreinu og ósnortnu náttúru á sama tíma og hálendið er lagt undir tröllauknar stíflur og stóriðjuvæðing er í fullum gangi.
Verk Óskar snertir líka annað mál. Það hefur verið merkilega hljótt um Kárahnjúkavirkjun í þýskum fjölmiðlum. Það hefði mátt ætla að hinir umhverfismeðvituðu þýsku fjölmiðlamenn hefðu aldeilis gert þessu máli skil, enda er Kárahnjúkavirkjun á svörtum lista World Wildlife Fund yfir nýjar virkjanir sem valda óverjandi umhverfisspjöllum. Hvernig stendur á þessari sérkennilegu þögn? Hvers vegna sýna þýskir Íslandsvinir ekki ást sína í verki? Kann ein ástæðan að vera sú að umhverfisspjöllin á hálendinu ógni draumsýninni um hina hreinu og óspjölluðu náttúru landsins? Er þessi draumsýn kannski Þjóðverjum nauðsynleg til þess að komast af í sínu eigin landi? Þegar náttúran heima fyrir er “í skít” er gott að eiga sér draumaland hreinnar náttúru annars staðar.
Vart þarf að geta þess að það fór hljótt um þetta verk Óskar í fjölmiðlaumfjöllun um Íslandskynninguna. Það hefur komið óþægilega við þá sem næra staðalhugmyndir og þá sem nærast á klisjum um Ísland. En list stendur ekki undir nafni ef hún hættir að ögra.
Að einu leyti tók Íslandskynningin í Köln fram hinni stóru og 50 milljóna króna dýru kynningu á íslenskri menningu og list sem fram fór í París fyrir ári: Landsvirkjun var ekki kölluð til, en fyrirtækið var á menningarkynningunni í París með yfirgripsmikla og glæsta sýningu á hinni “hreinu, endurnýjanlegu, íslensku orku”. Landsvirkjun hefur á undanförnum árum eytt hundruðum milljóna króna í boðun virkjana- og stóriðjustefnu. Til að fegra ímynd sína hefur fyrirtækið m.a. styrkt fjölda listamanna sem sýna verk sín m.a. í virkjunum fyrirtækisins. Hið hugrakka verk Óskar, “Skítland”, er ekki síst sett til höfuðs þeim lygum sem Landsvirkjun og íslensk stjórnvöld boða með goðsögninni um að orkan sem verður framleidd í Kárahnjúkavirkjun sé “hrein og endurnýjanleg”.

Höfundur er heimspekingur.

Dansinn

by | 26. 02. 2005 | Íslenska

Laugardaginn 26. febrúar, 2005 – Myndlist 
Fugl, Félag um gagnrýna list, Skólavörðustíg 
Dansinn, Art Nurses

Á TUTTUGUSTU öld var ekki óalgengt að listamenn ynnu saman í hópum með ákveðið, gjarnan pólitískt markmið í huga. Sem dæmi má nefna The Guerilla Girls sem mótmæltu stöðu kvenna í listheiminum og Art Workers Coalition sem börðust t.d. fyrir auknu valdi minnihlutahópa við sýningarstjórn í stærri söfnum. Hóparnir byggðu jafnan á hugmyndum og þeir einstaklingar sem við sögu komu voru ekki endilega að reyna að koma eigin verkum á framfæri heldur unnu í þágu hugmyndarinnar.

Art Nurses sem samanstendur af listakonunum Ósk Vilhjálmsdóttur og Önnu Hallin er fyrirbæri í anda slíkra vinnuaðferða. List Óskar er jafnan tiltölulega pólitísk, hún leitast jafnan við að birta ákveðna fleti á samfélaginu og samtímanum, veltir þeim fyrir sér og býður áhorfandanum að taka þátt. Anna Hallin vinnur á hljóðlátari hátt en jafnan með undirtóni sem hneigist e.t.v. í svipaða átt. Það má segja að hún vinni með undirmeðvitund samfélagsins en myndmál hennar byggist á þáttum eins og pípulögnum, flokkunarkerfum, innanhússrýmum. Anna og Ósk unnu einmitt saman verkefni sem tengdist rými haustið 2003 en þá sýndu þær saman í Listasafni ASÍ undir titlinum Inn og út um gluggann. Nú hafa listakonurnar skapað Art Nurses, eða Listhjúkkurnar. Eins og endranær kemur íslenskulöggan upp þegar enskunotkun af þessu tagi bregður fyrir, því ekki nota íslenskan titil?

Titillinn er annars nokkuð í anda annars listhóps, The Icelandic Love Corporation eða eins og þær nefnast á íslensku, Gjörningakúbburinn. Viðfangsefni Gjörningaklúbbsins er þó frekar listheimurinn en samfélagið almennt. Það eru meiri krúttlegheit en broddur í verkum þeirra og skilur þar á milli með Art Nurses sem leitast við að birta “gagnrýna sýn á samspil listakvenna og stjórnmálamanna á samtíma sem einkennist af sífellt aukinni freistni til að hlutgera fleiri og stærri virkjanakosti. E.t.v. hefði mátt snúa þessum texta á liprara mál, merking hans er að mínu mati nokkuð óljós. Slíkar vangaveltur þvælast þó ekki fyrir áhorfandanum þegar horft er á myndband og brúður Art Nurses í sýningarsal Fugls. Hér er notast við einfaldar og húmorískar aðferðir við að sýna fram á hugsanlegt ósjálfstæði listamanna jafnt sem stjórnmálamanna, listakonurnar dansa á meðal stjórnmálamanna og því varla hægt að túlka verkið öðruvísi en að við séum öll föst í sömu súpunni.

Einnig má líta svo á að árangursríkasta aðferð þeirra sem berjast fyrir ákveðnum málefnum sé að tala sama tungumál og andstæðingurinn, eflaust er mikið til í því. Hér kemur upp spurningin um hlutverk listamannsins og þátt listarinnar í pólitík eða þátt pólitíkur í listum, spurning sem ævinlega er brýn en erfitt að svara. Myndbandinu fylgir lauflétt og leikandi tónlist sem gefur í skyn andrúmsloft þar sem allir hafa gleymt sér í dansinum, misst sjónar á því sem skiptir máli, það eina sem gildir er bara að dansa með. Það er ekkert íþyngjandi við þessa innsetningu Art Nurses, þvert á móti tekst þeim að velta upp áleitnum spurningum á fyrirhafnarlítinn hátt, þær gefa áhorfandanum líka færi á að móta sína eigin skoðun og láta ekki of mikið uppi um sína eigin. Lofandi framtak hjá Art Nurses og maður bíður bara spenntur eftir framhaldinu.

Ragna Sigurðardóttir

Landnám hugsunarinnar

by | 12. 02. 2005 | Íslenska

Laugardaginn 12. febrúar, 2005 – Menningarblað/Lesbók

Yfirskriftir sýninganna sem verða opnaðar í Listasafni ASÍ í dag vekja óneitanlega hugrenningar. Það kemur í ljós þegar ég forvitnast um hvað liggur að baki hugtökunum Jákvæð eignamyndun – neikvæð eignamyndun, sem eru heiti sýning Óskar Vilhjálmsdóttur í Listasafni ASÍ sem verður opnuð í dag að eignir, ekki síst húseignir, koma nokkuð við sögu á sýningunni.

Arinstofunni er myndband, sem sýnir Reykjavík og nágrenni úr lofti, og tvö börn dansa og leika sér. “Ég hef mikið verið að velta fyrir mér nútímalandnámi, hvernig borgin sívex og maðurinn brýtur undir sig hrjóstruga mela og breytir þeim í notalegustu mannabústaði,” segir Ósk í samtali okkar. Út frá sama meiði er innsetning hennar í Gryfjunni, en þar gefur að líta vegavinnutjald sem vekur upp ýmsar hugrenningar um húsnæði og landnám; tjaldbúðir í óbyggðum, vegavinnu, flóttamannabúðir og indíánatjöld, svo dæmi séu tekin. “Tjaldið er einfaldasta form þess að búa sér til íverustað,” segir Ósk. Það er rökkvað í salnum og eina ljósið er inni í tjaldinu, sem stafar frá sér daufri birtu. Uppi á vegg sést glitta í orð, eitt-ann-hvað-að, sem eru brot úr orðunum eitthvað annað – sem Ósk málaði utan á gluggann á sýningu sinni í Galleríi Hlemmi árið 2003. Hún segist þá hafa opnað “vettvang fyrir hugmyndir og myndverk sem fjölluðu um eitthvað annað en það sem er.” Nú, þegar orðin hafa verið brotin upp, er ekki það sama uppi á teningnum. “Mér fannst orðin einfaldlega falleg í þessu formi. Til dæmis ann, eins og í að unna,” segir hún.

Tap og gróði
Ádeilan ekkert langt undan hjá Ósk frekar en fyrri daginn, þó hver verði að túlka innsetninguna eins og hann vill eins og hún bendir sjálf á, því innan úr tjaldinu berst furðulegt og dálítið ógnvænlegt hjóð. Á sama hátt er óþægilega tilgerðarlegur hlátur, í anda bandarískra gamanþátta, undirleikur myndbandsins af loftmyndinni og dansandi börnunum.
Titilhugtök sýningarinnar, jákvæð eignamyndun og neikvæð eignamyndun, eru meðal hugtaka úr viðskiptalífinu sem Ósk er að velta fyrir sér um þessar mundir. Að hennar mati eru þau til þess fallin að breiða yfir önnur og óþægilegri orð. “Í raun þýðir þetta bara gróði og tap, sem eru vúlgar orð sem menn vilja helst ekki nota. Í staðinn eru tækniorð notuð til að fegra hlutina,” segir hún og tekur sem dæmi orðin hagvöxtur, markaðslögmál, eignarhald og kaupmáttur. “Öll þessi tæknilegu orð viðskiptalífsins hafa fegrandi yfirbragð. Þau fela í sér trú á uppgang, vonir, væntingar og vonbrigði. Þau fjalla ekki um raunveruleg verðmæti heldur væntingar. Hvað eru verðmæti? Hvenær erum við að græða og hvenær erum við að tapa?”

Inga María Leifsdóttir 

Pin It on Pinterest